Srbija 1941. je nova knjiga dr Bojana Dimitrijevića, jednog od vodećih srpskih stručnjaka za period Drugog svetskog rata. Autor je napisao istorijsku sintezu o jednoj od najtragičnijih godina u istoriji srpskog naroda. Šta je dovelo do sloma 6. aprila 1941? Da li je raspad Kraljevine Jugoslavije bio neminovan? Šta je dovelo do građanskog rata pod okupacijom?
Na ova, i mnoga druga pitanja autor je odgovorio detaljno i sintetički. Knjiga je napisana na osnovu najnovijih arhivskih istraživanja i predstavlja pomak u svojoj oblasti.
str.
Opšti ustanak u Srbiji i nemačke represalije Pravi srpski narodni ustanak u okupiranoj Srbiji počeo je poslednjeg dana avgusta, upravo kada Nedićeva vlada stupa na scenu. Tada su vojni četnici i partizani oslobodili Loznicu, koja je tako postala i prvi zarobljeni nemački garnizon u porobljenoj Evropi. Na skoro svim stranama Srbije ustanici su krenuli u napade na veće gradove. Preko trideset srezova je stavljeno pod ustaničku kontrolu, partizana ili vojnih četnika do kraja oktobra.
Komunistička partija Jugoslavije ušla je u ustanak sa značajnom prednošću u odnosu na vojno-četničku organizaciju pukovnika Mihailovića. Iskustva dvadesetogodišnje ilegale u kojoj su komunisti dotad funkcionisali dobro su došla u danima posle okupacije Kraljevine. Nepostojanje regionalizma, jasna revolucionarna ideologija, partijska centralizacija, ali i fanatičnost dobrog dela članova bili su dodatna prednost za komuniste. Već su prve oružane komunističke akcije tokom jula pokazale da ustanička aktivnost partizanskih snaga u Srbiji ima elemente klasne borbe, da će sledeći korak biti likvidacija ideoloških protivnika, zločini i teror nad neistomišljenicima. Ovo će dodatno opteretiti odnose sa ravnogorcima i pojačati nameru Srpske vlade da se obračuna sa komunistima bez kompromisa. Sa druge strane, Mihailović je tek trebalo da izgradi čvrstu i koherentnu strukturu svoje organizacije. On će odbiti svaku ponudu generala Nedića da se sa svojim ljudstvom prebaci van Srbije i tamo organizuje pokret otpora sa srpskim stanovništvom, koje je već bilo u ustanku protiv Nezavisne Države Hrvatske. Kosta Pećanac je međutim pristao da sa svojim odredima stane u stroj snaga Srpske vlade i bori se protiv ustanika. Nemačke snage su od polovine septembra počele da se konsoliduju. Došao je novi komandant, a ubrzo su stigla i značajna pojačanja koja su se odmah uključila u politiku represalija nad stanovništvom. Još ranije, tokom jula i avgusta, posebnim pozivima a potom i hapšenjima, jevrejsko muško stanovništvo je sabrano u improvizovani logor u Topovskim šupama, u delu kasarne na beogradskoj Autokomandi. (U isto vreme, u Topovskim šupama je bio i logor za srpske izbeglice). Tokom avgusta pohapšeni su i Jevreji u Banatu i smešteni u tri logora u Novom Bečeju, Velikom Bečkereku i Pančevu. U Šapcu su takođe pohapšeni Jevreji i smešteni u logor blizu grada, sredinom avgusta. Dobar deo ovih Jevreja potom je poslat za Beograd i do sredine oktobra biće završena internacija jevrejskih muškaraca sa teritorije okupirane Srbije. Logor na Autokomandi poslužio je Nemcima kao rezervoar za taoce, koji su streljani u merama odmazde na ustanike, kao i Srbi koji su prikupljani u mestima gde su izvršeni napadi na nemačke snage. Tako je najveći broj Jevreja – muškaraca, nastradao u nemačkim egzekucijama i odmazdama. Mora se podvući, da te egzekucije nisu bile deo projekta Holokausta – istrebljenja Jevreja, koji će biti primenjen početkom 1942. godini. One spadaju u masovne odmazde, represalije, koje je nemačka oružana sila vršila u toku 1941. zbog napada na njene jedinice. U tim represalijama Nemci nisu razlikovali Srbe i Jevreje, iako su mnogi označeni kao „komunisti”, već je bilo bitno da se masovnošću streljanih utiče na prestanak ustanka. Politikom da se „terorom odgovori na teror” pretpostavljala se krivica kompletnog muškog stanovništva koje se nalazilo u ustaničkim zonama. Primenjujući propisane kvote 100 za jednog poginulog, ili 50 za ranjenog Nemca, nemačka vojska je zavila u crno područje zapadne Srbije, a potom i Kraljevo i Kragujevac, gde su Nemci streljali i srednjoškolce i decu. Sama Nedićeva vlada bila je nemoćna da spreči ove zločine, a za mnoge zbog nedostatka veza saznala je sa zakašnjenjem. Nemci nisu prihvatali nikakve ostavke zbog toga. Kragujevac je tako postao mesto zločina koji je trebalo da zastraši srpski narod da odustane od daljeg ustaničkog poduhvata. Instrument terora i represalija pokazao se delotvornim za smirivanje ustanka. Najveći rezultat masovnih represalija, a posebno slučajevi u Kraljevu i Kragujevcu, bila je definitivna podela među ustanicima. Na prve vesti o masovnim streljanjima ravnogorski vojni-četnici počeli su da dovode u pitanje smisao nastavka ustanka koji ostavlja takve posledice po srpski narod. Ravnogorci su smatrali da rezultati njihovih akcija ne opravdavaju žrtve i patnju koje su pretrpeli civili – njihov cilj je bio da sačuvaju narod, a ne da ga uništavaju. Komunisti -partizani su, međutim, smatrali da nema razloga za prestanak dejstava, već da će pale žrtve provocirati i radikalizovati stanovništvo da još masovnije prilazi njihovim snagama. Zbog ovakvog stava prema srpskim životima, komunisti će krajem oktobra i početkom novembra postati neprijatelji i ravnogorske vojne organizacije. Ovo je bila uvertira u građanski rat među Srbima pod okupacijom
Sukobljene i zavađene ustaničke snage nisu mogle da pruže ozbiljniji otpor nadiranju nemačkih jedinica, kada je polovinom novembra izdata nemačka naredba za definitivno slamanje ustanka. Tada dve divizije koje su došle sa strane u Srbiju i jedinice Srpske vlade, za njima, kreću u slamanje ustanka. Iako poražene i pokolebane, komunističke snage nisu bile uništene. Njihove snage se po delovima i u priličnom rasulu povlače van nemačke okupacione zone. Njihovo rukovodstvo sa generalnim sekretarom partije Titom na čelu je preživelo i pored gubitka stotina i stotina boraca. Usledio je silovit udar nemačkih snaga na sedište vojne organizacije na Ravnoj Gori. Ova operacija, slomila je preostalu ravnogorsku vojnu organizaciju na širem području Srbije, a pukovnik Mihailović sa delom saradnika jedva izbegao zarobljavanje. Duh rezigniranosti, očaja i straha zbog ljudskih i materijalnih gubitaka, uselio se u stanovništvo okupirane Srbije, što je potpuno umrtvilo sve ideje o pokretu otpora. Građanski rat je počeo u najosetljivijem trenutku ustanka, u krajnjoj liniji je za rezultat imao njegov slom a uspostavio je podele sa trajnim istorijskim obeležjem. Po odlasku nemačke kaznene ekspedicije januara 1942. niko se više neće osvrtati na okupatore – Nemce, već se predano radilo na iskorenjivanju domaćih protivnika.